Η τρελή ροδιά

Από το μαθητή Ν. Τσέλιο

Η τρελή ροδιά 

Σ' αυτές τις κάτασπρες αυλές όπου φυσά ο νοτιάς

σφυρίζοντας σε θολωτές καμάρες, πέστε μου είναι η τρελή ροδιά

που σκιρτάει στο φως σκορπίζοντας το καρποφόρο γέλιο της

με ανέμου πείσματα και ψιθυρίσματα, πέστε μου είναι η τρελή ροδιά

που σπαρταράει με φυλλωσιές νιογέννητες τον όρθρο

ανοίγοντας όλα τα χρώματα ψηλά με ρίγος θριάμβου;

Oταν στους κάμπους που ξυπνούν τα ολόγυμνα κορίτσια

θερίζουνε με τα ξανθά τους χέρια τα τριφύλλια

γυρίζοντας τα πέρατα των ύπνων τους, πέστε μου είναι η τρελή ροδιά

που βάζει ανύποπτη μες τα χλωρά πανέρια τους τα φώτα

που ξεχειλίζει από κελαηδισμούς τα ονοματά τους - πέστε μου

είναι η τρελή ροδιά που μάχεται τη συνεφιά του κόσμου;

Στη μέρα που απ' τη ζήλεια της στολίζεται μ' εφτά λογιώ φτερά

ζώνοντας τον αιώνιο ήλιο με χιλιάδες πρίσματα

εκτυφλωτικά, πέστε μου, είναι η τρελή ροδιά

που αρπάει μια χαίτη μ' εκατό βιτσιές στο τρέξιμο της

ποτέ θλιμένη και ποτέ γκρινιάρα - πέστε μου, είναι η τρελή ροδιά

που ξεφωνίζει την καινούργια ελπίδα που ανατέλλει;

Πέστε μου είναι η τρελή ροδιά που χαιρετάει τα μάκρη

τινάζοντας ένα μαντήλι φύλλα από δροσερή φωτιά,

μια θάλασσα ετοιμόγεννη με χίλια δυο καράβια,

με κύματα που χίλιες δυο φορές κινάν και πάνε

σ' αμύριστες ακρογιαλιές - πέστε μου, είναι η τρελή ροδιά

που τρίζει τάρμενα ψηλά στο διάφανο αιθέρα;

Πανύψηλα με το γλαυκό τσαμπί που ανάβει κι' εορτάζει

αγέρωχο, γεμάτο κίνδυνο, πέστε μου είναι η τρελή ροδιά

που σπάει με φως καταμεσίς του κόσμου τις κακοκαιριές του δαίμονα

που πέρα ως πέρα την κροκάτη απλώνει τραχηλιά της μέρας

την πολυκεντημένη από σπαρτά τραγούδια - πέστε μου είναι η τρελή ροδιά

που βιαστικά ξεθηλυκώνει τα μεταξωτά της μέρας;

Σε μεσοφούστανα πρωταπριλιάς και σε τζιτζίκια δεκαπενταυγούστου,

πέστε μου, αυτή που παίζει, αυτή που οργίζεται, αυτή που ξελογιάζει,

τινάζοντας απ' τη φοβέρα τα κακά μαύρα σκοτάδια της,

ξεχύνοντας στους κόρφους του ήλιου τα μεθυστικά πουλιά,

πέστε μου, αυτή που ανοίγει τα φτερά στο στήθος των πραγμάτων,

στο στήθος των βαθιών ονείρων μας, είναι η τρελή ροδιά;

Χαρακτηριστικό της ποίησης του Ελύτη είναι ο υπερρεαλισμός. Πρόκειται για λογοτεχνικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικό-πολιτικό κίνημα που γεννήθηκε στη Γαλλία το 1924 με ιδρυτή τον Αντρέ Μπρετόν, που έγραψε και το μανιφέστο του. Οι οπαδοί του, οι υπερρεαλιστές (ή σουρεαλιστές) ήταν επηρεασμένοι από την πολιτικο-κοινωνικο-οικονομική θεωρία του μαρξισμού και φιλοδοξούσαν να αλλάξουν τον κόσμο. Με την επίδραση, επίσης, της ψυχανάλυσης του Φρόιντ επιχείρησαν να αναδείξουν τον κόσμο του ονείρου και να απελευθερώσουν τη φαντασία, χρησιμοποιώντας ως μέσα την ύπνωση και την αυτόματη γραφή, που άφηνε το μηχανισμό της τύχης να προσδιορίσει τη μορφή και το περιεχόμενο του λογοτεχνικού κειμένου. Το ποίημα γραφόταν χωρίς προκαθορισμένο στόχο και χωρίς να υπακούει σε κανόνες της λογικής, με στόχο να αναδειχτεί ο κόσμος του υποσυνειδήτου, «οι σκοτεινοί θάλαμοι της ψυχής».

Τα υπερρεαλιστικά στοιχεία του ποιήματος

Ο Ελύτης αντλεί από τον υπερρεαλισμό τη μαγεία των λέξεων, τη μεταφορική χρήση τους και την άλογη σύνδεσή τους, την έμφαση στις αισθήσεις. Από μορφική άποψη δανείζεται την αστιξία: είναι χαρακτηριστικό ότι στο ποίημα χρησιμοποιείται μόνο το ερωτηματικό, που προαναγγέλλεται άλλωστε στον υπότιτλο. Τι δεν οφείλει στον υπερρεαλισμό; Τη λογική συγκρότηση, τη σφιχτοδεμένη αρμονική μορφή.

Ελληνικός υπερρεαλισμός

Στην Ελλάδα ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού είναι ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975), που έκανε την πρώτη εμφάνισή του με τη συλλογή Υψικάμινος (1935). Με τη συλλογή του Νίκου Εγγονόπουλου (1907-1985) Μην ομιλείτε εις τον Οδηγόν, που δημοσιεύτηκε το 1938, προκαλείται σημαντική αντίδραση στον υπερρεαλισμό. Αντίθετα, έγινε δεκτή με ευμένεια η υπερρεαλιστική ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη Προσανατολισμοί (1940) καθώς και Ήλιος ο πρώτος (1943), με τις οποίες ο ποιητής είχε μυηθεί στο νέο επαναστατικό κίνημα. Ωστόσο ο Οδυσσέας Ελύτης δεν θεωρείται γνήσιος υπερρεαλιστής, ούτε και ο ίδιος δεχόταν αυτό τον τίτλο, όπως φαίνεται από τα Ανοιχτά Χαρτιά. Στις κατοπινές συνθέσεις του, ιδιαίτερα τις μεγάλες, υπάρχει αυστηρή δομή και πειθαρχημένος λόγος, που δεν αποτελούν γνωρίσματα του υπερρεαλισμού.

Το ποίημα

Το ποίημα αυτό θεωρείται το ωριμότερο της συλλογής Προσανατολισμοί. Όλο το ποίημα βασίζεται σ' ένα λυρικό ερωτηματικό που επανέρχεται σε όλο το ποίημα σα μουσικό μοτίβο και δένει μεταξύ τους λαμπρές συστοιχίες εικόνων (Καραντώνης). Με το σύμβολο της ροδιάς ο ποιητής εκφράζει μέσα από μεθυστικές εικόνες που απεικονίζουν τη γέννηση μιας μέρας το πάθος του για την ομορφιά της ζωής και τον έρωτα. Αναφέρεται στο Αιγαίο, το οποίο τόσο αγαπάει. Όλες οι εικόνες προέρχονται από εκεί, οι κάτασπρες αυλές και οι θολωτές καμάρες είναι χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής των νησιών του Αιγαίου.

Η τρελή ροδιά

Η τρελή ροδιά αποτελεί ένα ποιητικό σύμβολο της γονιμότητας και της εύθραυστης ομορφιάς. Συμβολίζει τη ζωή που δίνει κίνηση και ενέργεια σ' όλα όσα υπάρχουν γύρω μας. Η τρελή ροδιά ζωντανεύει και εμψυχώνει τα πάντα. Μεταμορφώνει τα πράγματα σε ζωογόνους οργανισμούς. Φέρνει τη χαρά και την ευτυχία και γεμίζει το είναι του ανθρώπου. Ο Ελύτης ως φυσιολάτρης, πάνω απ' όλα αγαπάει την Ελλάδα. Η Ελλάδα του μιλάει και η τρελή ροδιά πιθανόν να την προσωποποιεί. Πιο επίκαιρο από ποτέ το ποίημα κάνει λόγο για την ελπίδα της αλλαγής, της μετάβασης από μία ζωή σε άλλη, του περάσματος σε μία καλύτερη ζωή.

Το μότο

Ο ποιητής έχει δώσει στο ποίημα ένα μότο:

"πρωινό ερωτηματικό

κέφι a pleine haleine"

Το μότο αυτό ταιριάζει απόλυτα με το περιεχόμενο και τον τόνο του ποιήματος. Το ποίημα είναι πραγματικά γεμάτο κέφι, χαρά και αισιόδοξη διάθεση που αντλείται από το θαύμα της ζωής. Με μια ανάσα ξεκινάει η ημέρα. Είναι βέβαια και ερωτηματικό γιατί ο ποιητής εκφράζει σε κάθε στροφή την απορία του και το θαυμασμό του για το θαύμα που βλέπει να γίνεται στη φύση από την επενέργεια της τρελής ροδιάς. Τέλος είναι γραμμένο σ' ένα γρήγορο ρυθμό ώστε σου κόβεται η ανάσα καθώς το διαβάζεις και καθώς περνάς από το ένα σκηνικό στο άλλο με την εναλλαγή των εικόνων.

Η δομή

Το ποίημα έχει σφιχτοδεμένη δομή: αποτελείται από έξι στροφές Χ έξι στίχους (σύνολο 36). Οι στροφές δένονται μεταξύ τους με τον στίχο-μοτίβο «πέστε μου είναι η τρελή ροδιά» που επαναλαμβάνεται έντεκα φορές (στ. 2, 4, 9, 11-12, 15, 17, 19, 23, 26, 29, 35-36). Ο ποιητής με τη ρητορική ερώτησή του (το πρωινό ερωτηματικό) απευθύνεται απρόσωπα σε όλους όσους τον ακούν ζητώντας τη συγκατάθεσή τους.

Ο συμβολισμός

Μέσα από μια σειρά μετωνυμίες («καρποφόρο γέλιο», «ξεθηλυκώνει τα μεταξωτά» κ.ά.), στις οποίες εναλλάσσονται οι φυσικές και ανθρώπινες ιδιότητες, δημιουργεί ο ποιητής μια γόνιμη αμφισημία: την κόρη/ροδιά, στην οποία έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες, όπως ότι συμβολίζει την ποίηση (ποιητική ευεξία) που μεταμορφώνει τον κόσμο , «το μυστικό ρεύμα της ζωής» που καρπίζει κι ανανεώνει τα πάντα, την ψυχική μέθη του ποιητή μπροστά στο πανόραμα ενός ονειρικού κόσμου, μια αναδίπλωση στον κόσμο των αισθήσεων και τον κόσμο μέσα μας κτλ..

Εικονοποιία

Πρώτη στροφή: απεικονίζεται ένα καλοκαιρινό αιγαιοπελαγίτικο τοπίο που μόλις αντικρίζει το φως μιας καινούριας μέρας. Η προσωποποιημένη ροδιά, με την κάτασπρη φυλλωσιά της και το ρόδινο χρώμα του καρπού της συνδυάζεται στη φαντασία του ποιητή με τα ρόδινα χρώματα της αυγής. Η τρελή ροδιά που τη φυσάει ο άνεμος σκορπίζει σε όλη τη φύση ευφρόσυνη πρωινή διάθεση.

Δεύτερη στροφή: Μαζί με τη μέρα, ξυπνούν και οι κάμποι, ενώ τα κορίτσια κοιμούνται κι ονειρεύονται πως ολόγυμνα θερίζουν τα τριφύλια (βοτάνια της αγάπης). Κι η τρελή ροδιά, που εκπροσωπεί εδώ την ερωτική διάθεση, γεμίζει τα πανέρια τους με φώς και μεταμορφώνει τα ονόματά τους σε κελαηδισμούς, αντιμάχεται τη «συννεφιά» της ζωής και του κόσμου με τον αισθησιασμό της.

Τρίτη στροφή: Η τρελή ροδιά «καλπάζοντας» ξέφρενα γεμίζει με ελπίδα και αισιοδοξία την όμορφη μέρα που ξημερώνει, καθώς ο ήλιος ετοιμάζεται να ανατείλει δημιουργώντας στον ορίζοντα χιλιάδες ιριδισμούς.

Τέταρτη στροφή: Η τρελή ροδιά επενεργεί στην «εγκυμονούσα» θάλασσα και στα καράβια που φεύγουν για μακρινές ακρογιαλιές, χαιρετώντας τα από μακριά, ανάβοντας «φωτιά» στο βάθος του ορίζοντα.

Πέμπτη στροφή: Απλώνει το φως της σε όλο τον ουρανό και τον πλημμυρίζει με χρώματα και χαρούμενους ήχους εμφυσώντας ερωτική ορμή.

Έκτη στροφή: Η τρελή ροδιά κορυφώνοντας την αισθησιακή επενέργειά της στην ανοιξιάτικη και καλοκαιρινή φύση, εμποτίζει τα πάντα με ένα βαθύ αίσθημα ευφορίας, διαλύει τα μαύρα σκοτάδια της ζωής, μεταμορφώνοντάς τα με τη νιότη, τη δροσιά και το ερωτικό της σφρίγος.

Μεταφορές:

Κάποιες μεταφορές που συναντάμε στο ποίημα είναι οι εξής:

α) Καρποφόρο γέλιο,

β) σπαρταράει με φυλλωσιές νιογέννητες τον όρθρο,

γ) ρίγος θριάμβου,

δ) βάζει μες στα χλωρά πανέρια τους τα φώτα,

ε) ξεχειλίζει από κελαηδισμούς τα ονόματά τους,

στ) μάχεται τη συννεφιά του κόσμου,

ζ) αρπάει μια χαίτη μ' εκατό βιτσιές στο τρέξιμό της,

η) ξεφωνίζει την καινούρια ελπίδα που ανατέλλει.

Προσωποποιήσεις:

Ακόμη, υπάρχουν πολλές προσωποποιήσεις:

α) Η θάλασσα είναι ετοιμόγεννη,

β) η μέρα έχει τραχηλιά πολυκεντημένη από σπαρτά τραγούδια,

γ) η πρωταπριλιά φοράει μεσοφούστανα,

δ) τα πράγματα και τα όνειρα παρουσιάζονται να βγάζουν φτερά από το στήθος τους.

Οδυσσέας Ελύτης

Είναι το φιλολογικό ψευδώνυμο του Οδυσσέα Αλεπουδέλη. Γεννήθηκε το 1911 στο Ηράκλειο της Κρήτης και καταγόταν από οικογένεια βιομηχάνων από τη Λέσβο. Το 1914 μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Το 1935 συνδέθηκε στενά με τον Ανδρέα Εμπειρίκο και άρχισε να δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα στο περιοδικό Νέα Γράμματα. Το 1940-1941 επιστρατεύτηκε με το βαθμό του ανθυπολοχαγού και πήγε στο μέτωπο της Αλβανίας. Απόρροια της ψυχικής έντασης που του προκάλεσε η εμπειρία αυτή ήταν οι ποιητικές συνθέσεις Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για το Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (1945) και Το Άξιον Εστί (1959), που του χάρισε το Α΄ Κρατικό Βραβείο ποίησης (1960). Από το 1948 ως το 1951 έζησε στην Ευρώπη, κυρίως στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε με σημαντικούς ποιητές και καλλιτέχνες (Μπρετόν, Ελυάρ, Πικάσσο, Καμύ κ.ά.). Το 1979 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας της Σουηδικής Ακαδημίας. Πέθανε στην Αθήνα το Μάρτιο του 1996.

Τα γνωρίσματα της ποίησής του

Από τις πρώτες ποιητικές συλλογές του, η ποίηση του Ελύτη εκπέμπει φως και αισιοδοξία. Κάθε ποίημά του αποτελείται ηχηρές λέξεις και λυρικές εικόνες. Εντυπωσιάζουν οι πρωτότυπες μεταφορές του, η βαθιά αρμονία κι η αυστηρή σφιχτοδεμένη μορφή. Με εφόδια από το ελληνικό παρελθόν τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη και επηρεασμένος από τη λαϊκή παράδοση και την τέχνη του Θεόφιλου και του Π. Ζωγράφου, ο Ελύτης δημιούργησε μια ποίηση ξεχωριστή, δροσερή, εφηβική, ανανεωτική και δυναμική. Οι στίχοι του αντανακλούν την ελληνική φύση, το Αιγαίο, τη μυθική και ιστορική ελληνική παράδοση, τη χαρά της ζωής και του έρωτα. Ο Ελύτης είναι ο ποιητής των αισθήσεων, του ήλιου, της θάλασσας, της λυρικής μαγείας.

Οι σημαντικότερες ποιητικές συλλογές του

Προσανατολισμοί (1940), Ήλιος ο Πρώτος (1943), Άσμα ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (1945), Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό (1960), Το Φωτόδεντρο και η Δέκατη τέταρτη ομορφιά (1971), Ήλιος ο Ηλιάτορας (1971), Τα Ρω του Έρωτα (1972), Μαρία Νεφέλη (1978), Ο Μικρός Ναυτίλος (1985), Δυτικά της Λύπης (1995) κ.ά. Δημοσίευσε επίσης μελέτες και δοκίμια, όπως Ανοιχτά Χαρτιά (1974), Η μαγεία του Παπαδιαμάντη (1976), Εν λευκώ (1992) κ.ά.